İçeriğe geç

Marmara Denizi’ndeki Su Hortumu incelemeleri

2 Ağustos 2014 Cumartesi sabahı Marmara Adası çevresinde peş peşe oluşan ve çok kısa süren üç su hortumunun ardından,  öğle saatlerinde İstanbul Haliç dolaylarında bir su hortumu daha oluştu. Önceden de olduğu gibi insanlar Türkiye’nin iklimin değiştiği yönünde yanlış izlenimlere kapıldı. Medyada iklim değişikliğinden bahsedilerek tropikal iklime doğru kaydığımızı belirten uzmanlar da yok değil. İşin aslı, su hortumları Türkiye’de son yıllarda yeni görülmeye başlayan  bir hava olayı değildir. Antalya Körfezi’nde ve İskenderun’da görülmeleri kadar İskandinav kıyılarında (örneği için buraya tıklayın) veya Kuzey Denizi’nde görülmeleri de olağandır. Oralarda bile çok eskiden beri görülürler. Su hortumların pek çoğunun oluşumunun tropikal havayla da gerçekten ilgisi yoktur.

Hortumlar, kendi çevresinde dönen rüzgar kolonlarıdır. Hem karada hem de denizlerde görülür. Deniz veya göl üstünde oluşan hortumlara özel olarak su hortumu (waterspout) denilir. (Wegener, 1917)

Su hortumları mezosiklonik  su hortumları (tornadic waterspouts )ve sakin hava su hortumları  (fair weather waterspouts) olarak ikiye ayrılır.  Sakin hava su hortumları karalarda görülen  mezosiklonik hortumlar gibi kuvvetli değillerdir, oluşmaları için kümülonimbus bulutu olması gerekmez, bununla birlikte sakin hava su hortumlarının yoğunlukları mezosiklonik su hortumlarına kıyasla daha azdır. ( Golden, 1999) Ağırlıklı olarak yaz sonundan bahar başına  kadar olan dönem içinde oluşurlar.

Sakin hava su hortumları su yüzeyinde su sprey halkısı şeklinde (ve hortumun altı homojen saydam görünür)  yukarı  doğru gelişirken, mezosiklonik olanlar buluttan gelişen ve kendi çevresinde dönen bulut kolonun yere doğru inmesi ile gelişir. Su hortumlarının ezici bir çoğunluğu da sakin hava su hortumlarıdır. Bunlar da kendi içinde üç türe ayrılır: Yukarı seviye alçağına bağlı su hortumları,  kara meltemine bağlı konverjans etkisinde oluşan su hortumları ve kış su hortumlarıdır. Şimdi su hortumların çeşitlerinden tek tek kısaca bahsedelim:

1- Mezosiklonik Su Hortumları

Bunlar karalarda mezosiklonlarla (örneğin süper hücre fırtınalarla) görülen hortumlardan farklı değillerdir, etki alanı ve yıkım gücü diğer su hortumlarına oranla tahmin edeceğiniz üzere fazladır. Mezosiklonik hortumların oluşumları için: Kuvvetli kararsızlık,  güçlü aşağı seviye jeti,  rüzgarın alt seviyeden yukarı doğru saat yönünde dönmesi (veering), güçlü rüzgar şirinin varlığı,  atmosferin alt seviyesinde ince kararlı bir katmanın olması [capped layer (enerjinin toplanması için)]ve alt seviyede nem oranının çok fazla olması  gibi koşullar gereklidir. Su hortumlarının ancak %5’i kadarı mezosikloniktir.

2- Sakin Hava Su Hortumları

a. Yukarı Seviye Alçağına Bağlı Su Hortumları

Bu tip su hortumları, adından da anlaşılacağı üzere yukarı seviye alçaklarıyla [upper level low (ULL)] birlikte görülür.Üst seviyede siklonik hareket eden soğuk hava kütlesi geniş alanda kararsızlığa yol açar. Bu tip hortumlar gece de gündüz de oluşabilir (Szilagyi, 2012). Tropik iklimlerde üst seviyedeki alçaklar güçlü soğuk hava barındır(a)maz. 🙂

b. Kara Meltemi Etkisinde Oluşan Su Hortumları

Gece karaların soğuması ile ılık denize doğru  esen kara meltemlerinin kıyılarda oluşturdukları konverjan noktalarında oluşurlar.  Bu nedenle bu su hortumları kara meltemlerinin kaybolduğu öğle saatlerinden itibaren oluşamaz. Tropik iklimlerde gece gündüz sıcaklık farkı pek olmadığından bu hortumlar da pek oluşmaz. (tropik iklim diyenlere kasıtlı olarak gönderme yapıyorum bunu sık tekrar ederek  🙂 )

c.  Kış Su Hortumları

 Çok ender olarak gözlenirler. Oluşmaları için aşırı kararsızlığa yol açacak derece çok soğuk bir hava gereklidir.  Deniz etkisi ile oluşan kar yağışlarıyla(DEK) birlikte oluşsalar da, çoğu zaman DEK’ler bunların açık denizde görülmelerini de engeller. DEK şartlarının oluşmadığı durumlarda da ender olarak görülmeleri mümkündür. Tropik iklimlerde görülmesi kesinlikle mümkün değildir. 🙂

Sakin  hava su hortumlarının oluşabilmeleri için mezosiklonik hortumlardaki gibi çok yüksek CAPE, lifted indeks, aşağı seviye jetine değerlerine gerek yoktur. Mezosiklonik su hortumlarının tahmininde kullanılan parametreler bu hortumlar için kullanışlı olmaz.

Bu nedenle 1988 yılından beri, Amerika’da Büyük Göller bölgesinde oluşan hortumlar  incelenmiş ve 1996’da Wade Szilagyi tarafından su hortumu nomogramı (waterspout nomogram) geliştirilmiştir.  Nomograma 2004 ve 2010’da incelenen farklı örnekler doğrultunda (toplamda doğrulanmış 263 su hortumu olayı incelenmiş)  eşik değişiklikleri yapılmış. Daha sonra sıcak denizlerde de  nomogramın büyük oranda doğru sonuçlar verdiği tespit edilmiştir. (Keul, Sioutas, Szilagyi,2009)

Nomogramın bugün başarı oranı %90’dır. Su hortumlarının tahminin zamandan da kazandırır.

su-hortumu-nomogramc4b1

Kullanımı da oldukça basittir.  Skew-t Log (P) diyagramı kullanılarak feet olarak LCL yüksekliği ve denge seviyesi (EL) yüksekliği hesaplanarak birbirinden farkı alınır. 850 mb ve deniz suyu sıcaklığı farkı da alınarak nomogramda kesiştiği noktaya bakılır.

2 Ağustos 2014 Marmara’daki Durum Üst seviyede bulunan bir alçak basınç alanı Marmara Denizi’nin üstünde ve 850 mb sıcaklıklığı 16-17 derece civarında seyrediyor, deniz suyu sıcaklığı ise 26 derece yani fark 9-10 derece ancak var.

Balon ölçüm sonuçlarına göre bulut derinliğini kontrol edelim. Fatih’te bulunan İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsünün  saat 12.00 Metar gözlemine göre 28,3 derecelik hava sıcaklığına 22,6 derecelik işba sıcaklığı eşlik ediyordu. Bu değeri 17064 Kartal istasyonundan elde edilen öğle  balon sonucuna yer sıcaklığı olarak  ekleyince: İSTANBUL
Denge noktası 37428 feet
LCL  2395 feet

Farkları 35033 feet oluyor.
Yani nomogramda İstanbul açısından mezosiklonik ve/veya yukarı seviye alçağının etkisinde gelişen su hortumu gelişebilir. 

Biraz da daha detaylı baktığımızda balon gözlemine göre en alt seviyede rüzgar poyrazdan eserken zamanla yukarıda lodosa dönüyor. Bir diğer ifadeyle rüzgar yukarıya doğru çıkıldıkça  saat yönünde dönerek yön değiştiriyor. Serbest konveksiyon seviyesi (LFC) de 730 metre civarında. Bu mezosiklonik hortum oluşumu açısından oldukça ideal. İlave olarak aşağıda İstanbul’da görülen hortum sırasında alınan radar verisindeki kesitte alt seviyede zayıf eko alanının üstünde güçlü eko bulunuyor, bunun sebebi fırtına bulutunun yukarı çekiş (updraft) gücünün çok kuvvetli  olmasıdır. Karakteristik olarak  süper hücre supercell fırtınalar da görülür. Dolayısıyla oluşan fırtına bir  süper hücre olarak teşhis edilebilir. radarkesitrhi2 Hortumun oluşumu sırasında Taksim’de çekilen bir görüntüde girdabın yukarıdan Haliç’e doğru geliştiği görülüyor. Nomogram ile beraber düşündüğümüzde hortumun mezosiklonik bir su hortumu olma olasılığı gerçekten çok yüksek. Yani İstanbul olası bir felaketi ucuz atlatmış. Çünkü mezosiklonik hortumlar çok tehlikelidirler, neyse ki bu çok zayıftı. – f0 gibi. . . BuBjNYbIUAAOXYz Marmara ile Avşa Adası’ndaki hortum vakalarında ise havanın rüzgarlı olmaması ve civarda peş peşe hortum çıkması (görgü tanıklarına göre tam 3 tane) bunların mezosiklonik su hortumları olmadıklarını işaret ediyor.  Zira mezosiklonik olmayan su hortumlar sıklıkla gruplar halinde de görülebilirler. Nomograma göre de peş peşe oluşan ve yerinden çok hareket edemeyen bu su hortumları da yukarı seviye alçağının etkisi ile oluştular. 25426519 KAYNAKÇA

Golden, 1999: Tornadoes. – In: PIELKE, R. JR., R. PIELKE S R. (Eds.), Storms, Vol. II, 103–132. Routledge Hazards and Disasters Ser. 2, Routledge, London and New York, 345 pp.

Keul, A.G., Sioutas, M., Szilagyi, W., 2009: Prognosis of Central-Eastern Mediterranean waterspouts. Atmospheric Research 93, 426-436.
Szilagyi, W., 2009: A waterspout forecasting technique. – Preprints, 5th European Conf. on Severe Storms, 2 pp., – www.essl.org/ECSS/2009/preprints/O05-14-sziladgyi.pdf adresinden alındı-,  2012, An Interview with Wade Szilagyi, Director of the International Centre for Waterspout Research – http://stormhorn.com/2012/11/11/an-interview-with-wade-szilagyi-director-of-the-international-centre-for-waterspout-research/ adresinden alındı.

Wegener, A., 1917: Wind- und Wasserhosen in Europa (Tornadosin Europe).– Verlag Friedrich Vieweg und Sohn, Braunschweig, 301 pp

Bir cevap yazın